Hoe ziet de energiesysteemafdeling van de gemeente er in de toekomst uit?

Verslag bijeenkomst gemeente Amersfoort 14 december 2023

Energie en ruimtelijke ontwikkelingen gaan samen. Plannen maken voor de leefomgeving heeft geen zin zonder aanpak voor energie. De beschikbaarheid daarvan is niet meer vanzelfsprekend. Gemeenten spelen een coördinerende rol in het nieuwe (deels) gedecentraliseerde energiestelsel. Maar hoe moet dat? Hoe ziet die gemeentelijke energiesysteemafdeling er in de toekomst uit? De gemeente Amersfoort vroeg het aan Transform, het voorlopersnetwerk in de energietransitie. 

Kennismaken

Vijftien mensen van verschillende gemeenten en overheden doen mee. Waarom zijn ze gekomen? ‘Kijken hoe anderen het doen,’ zegt Jeroen. In zijn gemeente is een afdeling energiearchitectuur opgezet, ze begonnen met twee en ze zijn nu met acht mensen. Mark werkt aan het verbinden van energiesystemen en gebiedsontwikkeling. Ook hij is benieuwd naar de aanpak van anderen. Rianne is bezig met een energievisie in een gemeente met een grote opgave voor nieuwbouw en stadsvernieuwing. Marco werkt ook aan energievisie, hij vat die op als technisch, ruimtelijk en organisatorisch vraagstuk. Stefan werkt in Rotterdam aan oplossingen voor netcongestie. De gemeente heeft al een energiesysteemvisie die anderen mogelijk inspireert. Gabor werkt in zijn gemeente aan oplossingen voor netcongestie. ‘De energietransitie is pionieren, en het is een kwestie van organiseren.’ Naast medewerkers van gemeenten zijn er vertegenwoordigers van het ministerie van EZK, de provincie (pMIEK) en de VNG. De rode draad van dit rondje: gemeenten willen van elkaar leren en ervaringen uitwisselen. Het is nodig in deze boeiende en uitdagende fase van pionieren. ‘Het is nooit zo leuk geweest om ambtenaar te zijn,’ zegt Lennart (Transform).

Lokale regie

Xander (Transform) vertelt dat Transform voorlopers uit alle geledingen (overheid, netbeheer, energiebedrijven en andere marktpartijen) van de energietransitie bij elkaar brengt rond vragen waar leden tegenaan lopen. De gemene deler is het streven naar een robuust, rechtvaardig en schoon energiesysteem. Het uitgangspunt is ‘van A te komen naar de wereld van B met de principes B’, dat wil zeggen: redeneren vanuit het nieuwe om los te komen van de trekkracht van het oude. Het nieuwe stelsel wordt meer collectief dan individueel, dit vraagt organisatie en coördinatie. Ook zeker is dat stedelijke ontwikkelaars zich moeten gaan verdiepen in energie. Bij stedelijke ontwikkeling is het niet meer ‘u vraagt en wij draaien’. Volop in beweging is ook de marktordening. Wat wordt publiek? Wat is markt? Het is nu opportuun voor gemeenten om in de cirkel van invloed te stappen. Deze sessie staat in het teken van lokale regie. 

Daarom nam Amersfoort het initiatief

In Amersfoort is netcongestie de aanleiding voor integraal denken over energie en ruimtelijke ontwikkelingen en voor een visie op het energiesysteem. ‘We willen niet telkens brandjes blussen en meer de regie nemen,’ zegt Machiel, initiatiefnemer voor deze sessie. In Amersfoort is het – net als in andere gemeenten – nieuw om ruimtelijk ontwikkelingen in samenhang met energie op te pakken. ‘In onze werkgroep stedelijk programmeren ging het tot voor kort louter over de beste plek voor de beste functie, dit moet veranderen. Energie is in het nieuwe (deels) decentrale stelsel een grote ruimtevrager en het is een randvoorwaarde voor ruimtelijke ontwikkelingen.’ In Amersfoort zijn er voor het verzwaren van het laagspanningsnet 800 extra transformatorhuisjes nodig. In de gemeente komt een nieuw 150 kV-station. Er zijn zoekgebieden voor wind en zon en er zijn drie commerciële warmtebedrijven actief. De ambitie is dat een derde van de huishoudens (misschien de helft) op termijn overschakelt op collectieve warmte. Onduidelijk is nog wat de kans is op geothermieoplossingen. De gemeente is ook bezig met energiehubs op gebiedsniveau; op bedrijventerreinen het energiegebruik slim afstemmen om netcongestie te verminderen. Over alle ontwikkelingen is Amersfoort in gesprek met de netbeheerder. Het is zoektocht naar perspectief, naar antwoord op de vraag: binnen welke voorwaarden is iets wél mogelijk, en niet een ongeclausuleerd ‘nee’ op alles.

Waar koerst Machiel op aan? Op een samenhangende visie met de aantekening dat niet alles is uit te tekenen. De ontwerpprincipes van het lokaal energiesysteem zijn zo’n beetje duidelijk: toegankelijk betaalbaar, maximaal gebruik van lokale warmte, robuuste wijken. Ook ongeveer duidelijk zijn de ruimtelijke reserveringen. Met deze vertrekpunten voor een concept-visie op het energiesysteem, komt de vraag: hoe organiseren we dit in de gemeente? Energie moet onderdeel worden van de omgevingsvisie, het moet een normale factor worden in ruimtelijke ontwikkeling. In Amersfoort telt het energietransitieteam nu 25 mensen. 

In de zaal is er nu een uitwisseling over de ervaringen met de netbeheerders. Ook zij moeten naar een bredere rolopvatting, wat niet vanzelf gaat. De slotsom: het hangt er sterk vanaf met wie je in gesprek bent. ‘We gaan van afhankelijkheid naar wederzijdse afhankelijkheid,’ zegt een deelnemer. 

Voorbeelden van lokale opslag, opwek en gebruik

Wat zijn goede voorbeelden van opslag, opwek en gebruik die lokaal een rol gaan spelen? Deelnemers kijken naar hun eigen praktijk. Dit is de opbrengst:

• Koploperproject Merwede Kanaalzone Utrecht
  Dit is een gebiedsontwikkeling met wonen (hoogbouw), werken, een school, een hotel, een supermarkt etc.. De ontwikkeling wordt beperkt door netcongestie. De gemeente zoekt of de combinatie van wonen en functies toch mogelijk wordt door piekbelasting van het net te voorkomen met een groepscontract in combinatie met een opslag (batterij) en Warmte Koude Opslag (WKO). Een organisatorische puzzel die de gemeente bij voorkeur wil maken met de grootverbruikers (supermarkt, laadplein…). Maar hoe doe je dit als de grootverbruikers nog niet bekend zijn? Ook het omslaan van de kosten is lastig; een batterij heeft het ruimtebeslag van twee appartementen, wie betaalt de derving van opbrengst? Toch het is project kansrijk, het is één van de weinige mogelijkheden voor woningbouw in Utrecht.
• Mobiliteitshubs Amersfoort
  Idee voor het clusteren van parkeren, laden, voorzieningen (bijvoorbeeld een pakketpunt) per wijk. Een combinatie van mobiliteits- en energiehub.
• Woninglocatie John Frostbrug Arhem
  Bij de John Frostbrug in Arnhem worden in zeven jaar tijd zevenduizend woningen gebouwd, 40% sociaal. Arcadis ontwierp een energiesysteem met als uitgangspunt dat elke duizend woningen een eigen energiesysteem krijgen, een combinatie van WKO en batterijopslag. Het is nog onduidelijk wie dit gaat beheren en exploiteren. Veel organisatorische vragen staan open. De trekkracht van het oude speelt een rol; sommige planologen willen liever traditioneel werken.
• Stadtwerke München
  De gemeente München biedt met Stadtwerke München zelf elektriciteit aan meer dan 95% van de huishoudens, evenals gas, drinkwater en telecommunicatie. Duurzame energie is sinds 2008 onderdeel van de strategie van dit grootste stedelijke nutsbedrijf van Europa. Het bedrijf produceert en exploiteert zelf groene stroomcentrales en groen gas. Stadtwerke München is ook volop actief met het inpassen van geothermie in de stad. Is een regionale energie- en warmtemaatschappij een goede organisatievorm? Ook de stad Groningen heeft een gemeentelijk warmtebedrijf, samen met het drinkwaterbedrijf.
• Warmtenet Tilburg-Zuid
  De stad Tilburg verkent de mogelijkheid van een gemeentelijke 5e generatie warmtebedrijf met integratie van elektriciteit en warmte. De vraag is: moet de gemeente dit zelf op touw zetten, is daarvoor de kennis aan te boren? Of zet de gemeente het (tijdelijk) in de markt?
• Batterijopslag door marktpartijen goed of niet?
  Marktpartijen springen in de onbalansmarkt. Een deelnemer worstelt in zijn gemeente met het al of niet verlenen van een vergunning voor grootschalige batterijopslag. Wat doet dit voor de balans op het net? Werkt dit in tegen de coördinatie door de netbeheerder? Wie stuurt?
• Informatiedelen 
  In Rotterdam is filevorming op het net een probleem voor de industrie. Energiedelen en pieken afvangen is niet gemakkelijk omdat processen niet altijd in tijd zijn te sturen. De gemeente neemt deel in initiatieven om bedrijven informatie te laten delen met de netbeheerder.
• Raadsenquête Warmtebedrijf Rotterdam
  De raad van Rotterdam deed een raadsenquête naar financiële en organisatorische problemen van het Rotterdamse Warmtebedrijf. Het rapport van de enquêtecommissie bevat lessen die voor andere gemeenten interessant zijn.
• Woningbouw valt van de haak door netcongestie, collectief contract oplossing?
  Een deelnemer vertelt over de ontwikkeling van een bedrijventerrein voor het verplaatsen van bedrijven zodat binnenstedelijk ruimte vrijkomt voor woningen. Het bedrijventerrein kan aan de stadsrand geen stroom krijgen, de woningbouwplannen dreigen van de haak te vallen. De gemeente verkent de mogelijkheid van een energiehub en/of collectieve contracten. En of de investering kan worden betaald uit de grondexploitatie in de binnenstad.

Hoe kan de gemeente naar voren stappen?

Deelnemers krijgen vijf minuten de tijd om na te denken over de vraag wat er verandert in de rol van gemeenten, wat dit concreet betekent en wat gemeente te doen staat. 

Een greep uit de noties:
Over de rol van gemeenten

• Het energiesysteem is sturend; het is een randvoorwaarde voor de ontwikkeling van de stad. De gemeente kan dit niet aan andere partijen overlaten.
• We zagen onszelf als faciliterend, nu als hoeder van het algemeen belang in de chaos. De gemeente neemt de regierol.
• We moeten energie positioneren in de ruimtelijke ontwikkeling en aansluiten op andere ruimtevragers.
• De gemeente is eigenaar van het lokale energiesysteem en krijgt een ondersteunende, coachende rol bij lokale energiecoöperaties. 

Wat betekent dit? 

• Netwerken opzetten; energiehubs op bedrijventerreinen vragen bijvoorbeeld organisatie.
• Tijdelijke interne energielobbyist benoemen die trekt aan processen voor vergunningverlening en systeemplanologie.
• Sturende rol bij warmte én elektriciteit. De gemeente staat naast de bevoegde energiepartijen.
• De deelnemingen van de gemeente als aandeelhouder van OV-bedrijven en netbeheerders niet alleen financieel maar ook inhoudelijk insteken.
• Integrale plannen bij verbouwingen van, en ontwikkelingen in de leefomgeving, gebiedsgericht werken.
• Partijen verenigen, bijvoorbeeld netbeheerders en bedrijven.
• De gemeente moet in staat zijn om specificaties van het energiesysteem te geven, en mede de infrastructuur plannen.
• Een energietoets invoeren voor ruimtelijke plannen (met een toetsende rol voor omgevingsdiensten?).
• Veranderingen bij gemeenten verbinden, van elkaar leren.
• Bepalen of de gemeente mede-eigenaar wordt van warmtebedrijven of zonneparken.
• Niet te veel duwen aan de buitenkant, er komt pas beweging als ‘buiten’ zelf de urgentie voelt. De boodschap is dan: jullie gaan het anders doen, de gemeente gaat erbij helpen.
• Vorm een kernclub in de organisatie die verstand heeft van energie, maar ook verbreden in alle domeinen. Het moet een netwerk zijn.
• Misschien eerst een taskforce gericht op netcongestie instellen, en op termijn energie meer in de lijn brengen?
• Bedenken wie bestuurlijk trekker is van energie. Een gemeente maakte een wethouder tot coördinerend bestuurder. Het regieteam Energie haalt daar geregeld knelpunten rond energie door de ‘wasstraat’ met mensen uit de hoek van financiën, recht en economie. Dit levert een waardevol intern netwerk op.

Wat staat de gemeente te doen?

• Een aansprekend toekomstbeeld opstellen van hoe de stad eruit kan gaan zien.
• De urgentie duidelijk maken aan stakeholders.
• In scenario’s denken, mensen met kennis binnenhalen.
• In de cirkel van invloed stappen: hoe zorgen we dat het ons minder overkomt, hoe vormen we de situatie naar een wenkend perspectief?

Vervolg

De inbreng van de deelnemers nemen we mee naar de volgende bijeenkomst op 18 januari: Hoe zorgen we dat energie ruimtelijke ontwikkelingen helpt? Dit is het initiatief van het ministerie van BZK. Wil je betrokken zijn bij een vervolgbijeenkomst over de vraag hoe we kunnen zorgen dat het ons minder overkomt? Stuur een mail naar info@forthefutureofenergy.nl En vergeet niet je aan te melden op https://forthefutureofenergy.nl 

Tekst Marjan Arenoe voor Transform. De gebruikte beelden zijn voorbeelden van tekeningen die gemaakt zijn tijdens de bijeenkomst van door deelnemers aangedragen voorbeelden van wat er speelt in de gemeentelijke energiesysteemafdeling en een overzichtsfoto van de bijeenkomst.