De waarde van lokale energiesystemen - Verslag Transform Meetup 31 augustus

Vermindering van de netcongestie. Betaalbare en beschikbare energie. Sociale samenhang. Lokale energiesystemen hebben een groot potentieel. De toegevoegde waarde gaat verder dan euro's en petajoules. De grote winst zit in een collectieve benadering; gezamenlijk investeren in energie loont. Het vraagt een verandering in het denken - en in bestaande systemen - om decentrale systemen te realiseren en integreren.

Op initiatief van Erik ten Elshof (ministerie van EZK) kwamen 70 vernieuwers uit het TRANSFORM-netwerk bijeen om de waarde van lokale energiesystemen te beschrijven en te onderbouwen. De bijeenkomst was op 31 augustus bij Alliander in Arnhem. Alle deelnemers zijn betrokken bij de energietransitie en/of bij lokale systemen. Een expertgroep gaat de opbrengst van de meet-up verdiepen en uitwerken.

In het NPE (Nationaal Plan Energiesysteem) hebben lokale energiesystemen en -hubs een plek gekregen naast het centrale energiestelsel. Een compromis tussen wat eerder twee stromingen waren. De verschillende systemen moeten gaan samenwerken. De overheid gaat meer sturen op het energie-aanbod, het beperken van de vraag en het verdelen van de schaarste. Dit najaar is het ministerie van EZK op veel plaatsen en met alle partijen in gesprek over het NPE. De meet-up met het vernieuwersnetwerk van Transform past in die gesprekkenreeks.

In de keuze voor een centraal én een decentraal stelsel zijn er nog veel vragen. Hoeveel decentraal? Hoe werken de decentrale systemen samen met het centrale? De rollen van overheden, netbeheerders, marktpartijen en burgerinitiatieven veranderen. Maar hoe? En wat zijn de grote belemmeringen voor decentrale energiesystemen?

Voor een lokaal energiesysteem zijn vijf elementen cruciaal:

• Duurzame opwek, zoveel mogelijk eigen gebruik
• Lokale balans als uitgangspunt
• Ruimtelijk en sociaal verbonden met de leefomgeving
• Onderling verbonden, niet centraal aangestuurd
• Voor iedereen toegankelijk

Dromen en hindernissen (overkomen)

Mirjam Davidson (Essent), Lianda Sjerps-Koomen (gemeente Apeldoorn) en André Jurjus (Energie Samen) kennen lokale energiesystemen in de praktijk. ‘Wat is voor jullie het wenkend perspectief’, vraagt Xander Smit (Transform). Lianda ziet kansen om te versnellen door de hoge energieprijzen en de netcongestie. Zij denkt dat de omslag zit in een andere manier van denken, niet individualistisch maar collectief. Mirjam sluit daarop aan. Ze ziet in haar werk veel ‘bezige bijen’ in energiehubs op bedrijventerreinen. Integratie en optimaal gebruik van verschillende energiedragers is van belang, niet alleen elektriciteit, maar ook groen gas en warmte-koude. Ze zegt: ‘Als we energiehubs integraal en lokaal inbedden is dit niet alleen verandering van systeem maar ook een maatschappelijke verandering. Het bestaande systeem is uitgelegd op individuen, het vergt denkkracht om dit om te buigen naar een groepsbenadering.’ André ziet een beweging dat burgers vaker regie nemen op energie. Voor hem is het wenkend perspectief een systeem dat lokaal in balans is. ‘Zelf gebruiken wat je lokaal produceert, dat het niet meer kost dan nodig en dat je niet meer zo afhankelijk bent van groothandelsmarkten.’

Xander vraagt waar de grootste tegenwerking zit. Mirjam benoemt het ‘samen beslissen’. ‘Ondernemers zijn autonoom en kritisch. Ze vragen zich af wat het oplevert en of wel iets wordt met zo’n lokaal systeem.’ Ook André ziet dat mensen zich een decentraal systeem niet kunnen voorstellen. ‘Dat is een belemmering, ook voor de financiering.’ Lianda vult aan. ‘Het blijven redeneren vanuit het nu is een knelpunt. De omslag zit erin de collectieve winst te vinden van een integraal lokaal systeem.’ Ze geeft een voorbeeld: wanneer op een bedrijventerrein een groot bedrijf als Campina overstapt op waterstof, kun je de elektriciteit die vrijkomt terugbrengen naar de andere bedrijven. Ook zijn onderlinge afspraken te maken wie wanneer elektriciteit gebruikt. Het systeem is nu uitgelegd op de piekbelasting. ‘In een woonstraat heeft niet iedereen een ladder. Die leen je van elkaar omdat niet iedereen hem altijd nodig heeft. Met energie doen we dit nog niet. Het is voor een individu niet rendabel om te investeren in een batterij, maar met de hele straat is het wel interessant. Netcongestie is een collectieve pijn, zoeken naar collectieve winst kan de pijn verlichten.’
André doet een appel om meer denkcapaciteit in te zetten op de samenwerking tussen netbeheerders en lokale initiatieven. In de zaal wijst een deelnemer op de invloed van de markt en de grote energiebedrijven. Hij is bang dat lokale initiatieven het altijd afleggen tegen de grote spelers. Mirjam denkt dat energiecoöperaties naast de grote spelers kunnen bestaand. ‘Je krijgt andere rollen en verantwoordelijkheden. De rollen van de grote bedrijven gaan ook veranderen.’

Voorbeelden

De hoofdvraag is te beschrijven en te onderbouwen wat de waarde is van lokale energiesystemen. In vier groepen gaan de deelnemers aan het werk. In de groepssessies worden voorbeelden genoemd van lokale energiesystemen met aantoonbare toegevoegde waarde, zoals:

Watthub

De dijkverzwaring Tiel-Waardenburg vindt emissievrij plaats in verband met de stikstofregels. Bouwcombinatie Mekante Diek legde daarom samen met Betuwewind een snellaadplein aan onder de naam WattHub. Elektrische vrachtwagens en accu's voor zware bouwmachines worden hier met groene stroom opgeladen. Het is het eerste snellaadplein ter wereld tussen de windmolens en de zonnepanelen. Met 39 laadpalen en een planningssysteem is er altijd voldoende laadmogelijkheid. De regio kan van het initiatief profiteren, er is extra capaciteit die bedrijven met een soortgelijke oplaadbehoefte kunnen gebruiken.

Het Traais Energie Collectief

Coöperatie voor door en voor de burgers van Terheijden voor duurzame en lokale energieprojecten. Het gaat om opwek, distributie en levering van warmte, stroom en transitiegas. De coöperatie heeft een eigen werkmaatschappij: de Traaise Energie Maatschappij. De winst uit de stroomverkoop gaan terug naar de leden of naar projecten voor de leefbaarheid van het dorp.

Schoonschip Amsterdam

Drijvende woonwijk in Amsterdam-Noord met 46 waterwoningen, verwarmd met aquathermie (kanaalwater). Tapwater wordt verwarmd met zonneboilers, douchewarmte wordt met installaties teruggewonnen. Elke woning heeft zonnepanelen en een accu voor het opslaan van overschotten. De woningen zijn aangesloten op een smartgrid voor het onderling sim uitwisselen van stroom. De 46 huishoudens hebben gezamenlijk één aansluiting op het landelijk energienet.

Ecodorp Boekel

Wijk in wording van 30 klimaatpositieve huurwoningen, 6 mantelzorgwoningen, buurthuis, kennis- en educatiecentrum, werkplaats en kantoren met eigen energievoorziening. Energie wordt lokaal opgewekt met zonnepanelen en opgeslagen in een slimme accu. Het idee is de woningen op elkaar aan te sluiten in een micro-smart grid. Eerst worden alle accu’s in het dorp leeggemaakt voordat energie wordt gehaald bij het net. Elektriciteit wordt opgeslagen in warmtetanks.

Rode draden

Wat zijn de rode draden van de discussies in de vier groepen? De groep van Lianda stelt vast dat met lokale systemen op bedrijventerreinen ondernemers elkaar helpen met energie. De meerwaarde is dat bedrijven minder energie gebruiken, en door opschaling kunnen lokale systemen bijdragen aan het verminderen van netcongestie. De voorbeelden tonen aan dat er veel mogelijk is, maar veel projecten zijn niet klaar. Een belangrijke meerwaarde is het samendoen, dit is ook een voorwaarde voor het slagen van een project. Bij het Traais Energie Collectief was er een enthousiaste initiatiefnemer die inwoners wist te overtuigen van de voordelen: verduurzaming en minder kosten.
Het hielp dat de dorpsgemeenschap al hecht was, het collectief versterkt die hechtheid. In de groep van André ging het naast het verminderen van netcongestie over sociale cohesie en betaalbaarheid. ‘De opbrengst van lokale systemen blijft in de lokale gemeenschap en kan worden ingezet voor andere zaken. Lokale systemen geven handelingsperspectief aan wijken én aan bedrijven die wachten op een (zwaardere) stroomaansluiting om te kunnen verduurzamen. Dit is een grote maatschappelijke waarde.’ André benoemt dat balans in het systeem samenwerking vereist, lokaal en centraal. Mirjam vertelt dat in haar groep is gesproken over het lokaal integreren van energiedragers. Lokale systemen versnellen de energietransitie. Het gezamenlijk zoeken naar de collectieve winst versterkt de samenhang. Het zou de moeite waard zijn uit te reken hoeveel lokale systemen kunnen besparen aan landelijke energieinfrastructuur. Knelpunten zijn ook besproken; er is angst voor het nieuwe. Nieuwe markten en nieuwe rollen ontstaan. Bestaand beleid beloont lokale initiatieven veelal niet, het levert bijvoorbeeld geen hogere plek op de wachtlijst op wanneer bedrijven gezamenlijk al actie nemen om het net minder te belasten. Subsidies zijn veelal alleen beschikbaar voor mensen die geld hebben om te investeren.

Erik, de vraagsteller, herkent de noties. In zijn groep ging het over meerwaarde in termen van geld besparen en ook over sociale waardes. Energie is ook een cultuurvraagstuk; In Denemarken is energiedelen in lokale systemen al gemeengoed. Hoe komt dat? Bij ons lijkt de tijdgeest ook te veranderen, van individueel georiënteerd naar meer gemeenschappelijk.

Samenvatting waarde lokale energiesystemen

• Minder energieinfrastructuur nodig
• Minder energieverbruik en CO2-uitstoot
• Integratie van energiedragers: meer mogelijkheden voor bufferen en opslag van energie
• Elkaar lokaal helpen met energie versterkt sociale samenhang
• Opbrengst energie blijft in de gemeenschap
• Minder afhankelijk zijn van de markt
• Versnelling energietransitie
• Handelingsperspectief voor bedrijven die wachten op energieaansluiting
• Lokale systemen dragen bij aan ‘haalbaar en betaalbaar’
  
  

Vervolg

De meet-up is de aftrap voor het verder uitwerken van de vraag. Met een Expertgroep gaan we de opbrengst verdiepen en kwantificeren. In termen van aantoonbare collectieve winst, verduurzaming, verminderen netcongestie, schaalbaarheid en de rollen van betrokken partijen.