Verslag driedaagse deepdive: Waardeer decentraal als belangrijke bouwsteen

We hebben echt vertrouwen gekregen dat decentrale oplossingen een belangrijke bouwsteen zijn voor ons energiesysteem: decentrale oplossingen zijn haalbaar en dragen wezenlijk bij. Dat is het beeld na drie dagen deepdive decentraal met 150 voorlopers in Fort Voordorp begin april 2025. Transform organiseerde dit samen met het ministerie van KGG (Klimaat en Groene Groei). Een bottom-up benadering is een belangrijke aanvulling op de huidige aanpak. Dit vereist wel decentrale oplossingen te waarderen, ruimte te geven en de maatschappelijke baten buiten het energiesysteem mee te wegen.

In dit verhaal, en in het bijgesloten gedetailleerde verslag nemen we de mensen die er niet bij waren mee in wat we hebben opgehaald: een eerste opzet voor wat ons te doen staat. Een vervolg is zeker nodig om dit te verdiepen. Met onderzoek en door samen aan de slag te gaan. Op schaal van woningen, wijken de stad of een regio. In dit verhaal de rode draden uit de driedaagse.

Hoe verborgen vermogen ruimte kan krijgen
Xander Smit van Team Transform opent de bijeenkomst en deelt de hoofdvraag waar de deelnemers drie dagen mee aan de slag gaan:

“Hoe geven we ruimte aan het verborgen vermogen vanuit decentraal perspectief?”

De vraag, geformuleerd door het ministerie en Transform samen, legt de focus op wat we moeten doen om het verborgen vermogen te activeren. Wat kunnen we leren van mensen die hier al jaren aan werken?

De hoofdvraag omvat een aantal deelvragen:

• Welk verborgen vermogen in de zin van energie is er decentraal beschikbaar als je vraag en aanbod op het juiste schaalniveau bij elkaar brengt?
• Hoe kunnen we het verborgen werkvermogen van burgers en bedrijven activeren, wat is er nodig dat zij zelf aan de slag gaan?
• Hoe geven we regelruimte aan partijen om zelf aan de slag te gaan?
• Hoe lossen we dat op in de beperkte fysieke ruimte die er lokaal beschikbaar is in combinatie met alle andere opgaven?
• Hoe vinden we ruimte in onszelf om verder te kijken dan hoe we het altijd deden?

Kansrijke oplossingen versnellen en opschalen

Annelies Bobeldijk en Hidde van Ooststroom vertellen waarom deze bijeenkomst voor het ministerie belangrijk is. Met het Nationale Plan Energiesysteem (NPE) en het Programma Energiehoofdstructuur (PEH) is een basis gelegd voor een duurzaam, betrouwbaar, betaalbaar en rechtvaardig energiesysteem. Maar hoe slaan deze hoofdlijnen neer in een gebied?

We rijden steeds meer elektrisch, winkels worden zero-emissie bevoorraad, 1 op de 3 woningen heeft zonnepanelen en meer dan de helft van de grootschalige opwek van elektriciteit komt uit hernieuwbare bronnen. De transitie naar duurzaam wonen, werken en verplaatsen is volop aan de gang. Daarvoor zal de productie- en transportcapaciteit van elektriciteit met een factor 3 4 moeten toenemen de komende 25 jaar. Niet zo gek dat we de groeipijn ervaren; Netcongestie, spanningsproblemen en steeds vaker stroomstoringen. Energie is een voorwaarde voor wonen, werken en verplaatsen, lokaal zien we steeds vaker dat bedrijven en burgers medeverantwoordelijkheid nemen in het vinden van oplossingen.

Landelijke en regionale netbeheerders investeren miljarden in uitbreiding van de hoofdinfrastructuur om de groeiende vraag naar elektriciteit en duurzame gassen bij te benen. Tegelijk zijn er nieuwe uitdagingen waarbij het wachten op uitbreiding van het net niet de meest effectieve oplossing is.

Het NPE spreekt van centrale en decentrale elementen in het energiesysteem. De decentrale ontwikkeling houdt in dat we transport op hogere netvlakken reduceren, het lokaal samenbrengen van productie en vraag, en het opslaan en converteren van energie voor wonen, werken en verplaatsen. Dit speelt een belangrijke rol in de transitieopgave naar 2050, en is nog volop in ontwikkeling.
Het ministerie van KGG wil weten welke oplossingen in de praktijk al gaande zijn, en wat nodig is om ze te versnellen en op te schalen. Daarom ontwikkelde het ministerie samen met Transform de driedaagse deepdive waarin experts uit de praktijk op persoonlijke titel invulling geven aan wat nodig is.

Drie thema’s, negen tafels

Vernieuwing van de energiesector komt van ‘buiten’. Energie is voor wonen, werken en verplaatsen. De deelnemers duiken twee dagen in de kansen en belemmeringen voor deze drie thema’s. Negen tafels zijn er, elk met een subthema. De eerste dag is er een pitch van de opgave, inventariseren deelnemers de belemmeringen en stellen ambitiestatements op. Op dag twee houden (deels) andere deelnemers de opbrengst kritisch tegen het licht en inventariseren wat de kansrijke oplossingen zijn. Aan het eind van dag twee krijgen deelnemers elk twee stickers om te markeren welke oplossingen volgens hen de beste zijn. ‘Twee stickers,’ protesteert iemand, ‘dat doet geen recht aan de rijkdom van onze oogst!’ Het tekent de gedrevenheid en het commitment. Op de laatste dag hangen we de resultaten op in de ruimte en kijken we met 30 experts naar de oogst.

Hoezo decentraal perspectief?

Als je door de drie dagen heen luistert naar de deelnemers ontstaat er een helder beeld. De decentrale invalshoek geeft de mogelijkheid het energiestelsel van beneden naar boven te optimaliseren, dat wil zeggen: op elke schaalniveau optimaal balanceren en zo min mogelijk het hogere netvlak belasten, beginnend bij individuele huishoudens en bedrijven alvorens ruimte te zoeken in collectieve oplossingen. Een fijnmazig decentraal net, geïntegreerd met het centrale net, of het nu gaat om warmte of elektriciteit, is ook weerbaar; minder kwetsbaar voor aanvallen en overbelasting. Het meerlaags perspectief kan leiden tot een minder scheve verdeling tussen waar kosten liggen, en wie de kosten dragen. Dit geeft een betere balans tussen betaalbaarheid en toegang. Maar één blauwdruk voor decentraal is onmogelijk, lokale systemen zijn afhankelijk van de lokale situatie. Welke energiebronnen zijn beschikbaar? Wat is het karakter van een wijk/gebied? Het is maatwerk dat lokaal vorm krijgt. Een ‘silver bullet’ is er niet, al blijkt dat een set van gestandaardiseerde oplossingen binnen bereik ligt. Het is niet centraal of decentraal, het is en - en.

Maatschappelijke waarde

Het decentrale perspectief gaat ook over hoe halen we zoveel mogelijk maatschappelijke waarde uit de grootschalige investeringen in het net? Het gaat om grote bedragen: € 200 tot € 300 miljard, en waarschijnlijk nog meer. Lokaal optimaliseren kan veel besparen. In Hoofddorp draait bijvoorbeeld een distributiecentrum met 12 duizend zonnepanelen op een kleinverbruikersaansluiting dankzij lokaal balanceren. Of de Amsterdamse wijk SchoonSchip, die maar 1/8ste van de gebruikelijke netaansluiting heeft. Het inzetten van lokale warmteoplossingen heeft ook enorme impact. Zulke praktijkvoorbeelden zijn er al veel, maar lokaal optimaliseren is nog niet de standaard. Dat is steeds vaker wel kansrijk, want de stijging van de elektriciteitsvraag gaat veel sneller dan het uitbreiden van de netcapaciteit. Decentralisering is – over de volle breedte – een grote oplossing. De vraag is: welke maatschappelijke investeringen leveren de meeste publieke waarde op? Hoe krijgen inwoners en bedrijven wel de energie die ze nodig hebben tegen zo laag mogelijke kosten? Met een combinatie van grootschalige netverzwaring, digitalisering en decentralisering.

De negen belangrijkste oplossingsrichtingen: Wikken, wegen, stemmen!

Aan het eind van dag twee scoren de deelnemers de concrete oplossingen die volgens hen het meest bijdragen aan de hoofdvraag: hoe activeren we het verborgen vermogen? Het is wikken, wegen en ‘in eigen vlees snijden’. Facilitator Michiel Damoiseaux merkt op dat dit niet betekent dat de andere 18 oplossingsrichtingen niet waardevol zijn. Strategisch stemmen is uitdrukkelijk niet de bedoeling. Ze doen het ook niet. Wéér is er die enorme drive om het cruciale mee te geven. Uiteindelijk staan deze negen oplossingsrichtingen op een rij, in het verslag zijn ze in detail uitgewerkt want ze hebben allemaal duiding nodig en nader onderzoek.

1. Financiële prikkels, rekening houdend met tijd en locatie. Maar wel volgend uit goed geïnformeerd debat over lusten en lasten.
2. Vraag en aanbod bij elkaar vanuit een (juridische?) entiteit (nieuwbouw).
3. Verlaging tarief voor kort transport. (In de uitwerking gecombineerd met oplossing nr 1.)
4. Gebiedsinzicht door meten, data en scenario’s.
5. Gelaagde regie voor een integraal energiesysteem, horizontaal en verticaal.
6. Collectieve laadplekken: in de wijk, en niet op de oprit, bij bedrijf, en niet thuis, park & ride, V2G met zon & wind lokaal gebalanceerd.
7. Energieprogramma i.p.v. warmteprogramma voor elke wijk.
8. EMS (energie managementsysteem) als verplicht erkende maatregel, meetellend voor energielabel.
9. Stimuleren duurzame gassen en warmte.

Rode draden, inzichten en conclusies

Op dag drie zitten dertig experts aan zes tafels. Ze halen de rode draden uit alles wat de deelnemers hebben ingebracht. De rode spandraad is het bestaande stelsel, waarvan de toegang en de betaalbaarheid steeds meer gaan knellen. Onder invloed daarvan zijn er overal voorbeelden van energie besparen en lokaal optimaliseren, die het verborgen vermogen van een meerlaagse benadering tonen. Dit betreft collectieve en individuele oplossingen; er is ook nog veel te winnen in individueel optimaliseren ‘achter de meter’. Iedereen is het erover eens dat de bestaande marktordening, ingericht voor grootschalige opwek en transport, niet meer voldoet. Marktprikkels moeten sturen op optimale benutting van alle lagen van het net. Als de wissels goed staan, gaan burgers en bedrijven het zelf regelen. Een dikke rode draad is een goed, begrijpelijk verhaal. De dominante storyline van een centralistische ketenaanpak, moeten we aanvullen met de integrale, gebiedsgerichte benadering. Simpele oplossingen zijn er niet, het vraagstuk is systemisch, gelaagd en veelvormig. Verborgen vermogen betekent de dingen lokaal aan elkaar verbinden. Met regie die past bij de situatie; er is geen blauwdruk voor, maar een menukaart van standaardoplossingen is wel in binnen bereik. Het redeneren over energie begint bij de maatschappelijke opgaven van wonen, werken en verplaatsen, en niet andersom. Het totaalplaatje van het verborgen vermogen is nog niet duidelijk. Hoe hoger in het systeem, hoe robuuster de data. Op het niveau van het laagspanningsnet, weten we veel nog niet. Drie dagen deep dive tonen aan dat er hele grote stappen zijn te zetten. In termen van problemen en vooral mogelijkheden. Wat staat ons te doen? Mogelijk maken om ermee aan de slag te gaan!

Gezamenlijk komen we tot een aantal conclusies en inzichten welke zijn uitgewerkt in het verslag:

1. Decentraal is een belangrijke bouwsteen voor het energiesysteem.
2. We kennen de waarde van decentraal nog onvoldoende toe in het systeem.
3. Weerbaarheid veelgenoemd argument naast verduurzaming.
4. Per aansluiting optimaliseren biedt enorm potentieel.
5. Lokale en regionale samenwerking relevant, keuzevrijheid belangrijk, ook over energiedragers heen.
6. Op ieder schaalniveau in verbinding aan de slag.
7. Lokaal nieuwe kennis, kunde en organisatie nodig.

Vertrouwen en vervolg

We eindigen de laatste dag in een kring met de dertig experts. We hebben vertrouwen gekregen dat decentrale oplossingen een belangrijke bouwsteen zijn voor ons energiesysteem: decentrale oplossingen zijn haalbaar en dragen wezenlijk bij! Er zijn veel nieuwe verbindingen gelegd en iedereen gaat daar in zijn eigen context mee aan de slag.

Xander Smit zegt dat Team Transform de praktijk nauwgezet blijft volgen. De driedaagse is de basis van de agenda voor de komende periode. ‘Met de blik op de toekomst blijven we zoeken naar organisatie-overstijgende vragen voor het energiesysteem vanuit decentraal perspectief’.

Hidde van Ooststroom van het ministerie van KGG vertelt dat er binnenkort een brief naar de Tweede Kamer gaat over het belang van decentrale ontwikkelingen van het energiesysteem Het samenbrengen van vraag en aanbod komt daarmee op de agenda, evenals de vervolgstappen voor interbestuurlijke afspraken om dit potentieel te ontsluiten. De opbrengst van deze driedaagse wordt meegenomen in de kamerbrief.