Schaken op vier borden voor een succesvolle energietransitie

De energietransitie ademt lokaal én centraal, fossiel én duurzaam

De hoeveelheid duurzame energie op onze aarde is enorm. Zelfs in een energie-intensief en zon-arm land als Nederland hebben we meer dan 50x zoveel schone, lokale energie voorhanden dan we met zijn allen (inclusief alle industrie en bedrijvigheid) gebruiken. Toch komt op dit moment maar 7% van ons energiegebruik uit een lokale, duurzame bron.

Hoe kan het dat we maar zo'n klein deel van die grote potentie benutten? En waarom levert ook dat kleine deel al zoveel uitdagingen op? Dat komt doordat we de weliswaar nieuwe (duurzame) technologie toepassen, maar nog op de oude manier denken.

In werkelijkheid is het puur vervangen van technologie maar één van de vier terreinen waarop de transitie zich afspeelt. En bovendien het terrein waar de meeste valkuiken zijn: weet je nog hoe Wim Kok (live op televisie waarvoor eeuwige dank) zijn muis op het computerscherm richtte toen hij een e-mail wilde versturen? Juist ja: nieuwe technologie, oud denken. Dat werkt dus niet.

De vier kwadranten van de energietransitie

Nieuwe technologie creëert nieuwe mogelijkheden. Maar pas als we anders gaan denken benutten we deze mogelijkheden ook daadwerkelijk ten volle. Pas toen Wim Kok (of eigenlijk het schoolmeisje naast hem) de muis uit de lucht haalde, op de tafel bewoog en op 'send' klikte, werd de e-mail echt verstuurd...

👉 Onderstaand figuur 1 laat de relatie tussen technologie en denken in de energietransitie zien.

Oude technologie met oud denken: fossiele energie transporteren

Fossiele energie is maar op enkele plekken aanwezig. Als we willen dat iedereen er beschikking over heeft, moeten we haar transporteren. De afgelopen 70 jaar is er zo een centraal energiesysteem ontstaan waarin energie van enkele centrales (what's in a name?) naar vele afnemers stroomt.<span class="white-space-pre"> </span>

In dit kwadrant geldt de regel: 'als je doet wat je altijd deed, dan krijg je wat je altijd kreeg.' En heel lang was dat meer dan voldoende: centrale, fossiele energie is een belangrijke pijler onder onze welvaart. Inmiddels weten we echter dat de neveneffecten van fossiele energie zo groot zijn, dat het een goed idee is om op schone vormen van energie over te gaan.

Toch is dit kwadrant nog lang niet uitgespeeld. Zo lang we een groot deel van onze energie er nog winnen, speelt het een grote rol in de energietransitie en in onze samenleving. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de enorme kosten die we maken voor de sluiting van ons gasveld in Groningen. En aan de grootschalige stroomuitval in arme landen als Pakistan en Bangladesh die ontstond toen de EU de wereldprijs opdreef door zijn Russisch gas te vervangen door gas uit Azië.

Nieuwe technologie, oud denken: schone energie transporteren

Dit is het kwadrant waar we in de energietransitie vaak inzitten. We denken nog oud, maar gebruiken nieuwe technologie. 'We doen wat we altijd deden, maar krijgen niet meer wat we altijd kregen'. We transporteren lokale duurzame energie vaak nog overal naar toe alsof het centrale fossiele energie is. Dit leidt tot filevorming (netcongestie) op het net, hoge kosten en vertraging.

Toch is het niet alleen kommer en kwel in dit kwadrant. Hier loopt ook de kortste weg naar schone energie. We hoeven immers alleen de technologie te vervangen. We kunnen snel verduurzamen wanneer we de valkuilen bewust uit de weg gaan en de duurzame energie niet lokaal, maar centraal inzetten. Zoals bij wind op zee bijvoorbeeld het geval is.

Uiteindelijk zijn de mogelijkheden in dit kwadrant niet voldoende voor de opgaven waar we voor staan en hebben we ook de twee kwadranten die ontstaan als we anders gaan denken nodig om volledig te kunnen verduurzamen.

👉 Zie onderstaande figuur 2.

Nieuwe technologie, nieuw denken: lokale, duurzame energie lokaal benutten

Waarom zou je iets dat overal al is nog eens overal naar toe transporteren?

Duurzame energie is overal al, benut het dus daar waar het is. Benut het lokaal. Zoals gezegd: alleen in Nederland al is er 50x meer duurzame, lokale energie dan we primair aan energie gebruiken. Als we hier een fractie van weten te benutten, voorzien we schoon in onze gehele energiebehoefte.

Op korte termijn kunnen we zo ons vastlopende centrale net ontlasten. Alles wat lokaal wordt opgelost, hoeft centraal niet meer te gebeuren. 'Lokaal als het kan, centraal als het moet.' Op lange termijn is de kracht van dit kwadrant dat schone energie tegen lage energiekosten en zonder prijsrisico voor iedereen beschikbaar komt.

In het gedachtegoed Wereld van B wordt onderzocht hoe dit kwadrant goed kan functioneren. De kern van wat we daar hebben geleerd, is dat lokale energie ook om lokale betrokkenheid vraagt. Bewoners, bedrijven en andere deelnemers aan de lokale energievoorziening zijn essentieel als drijvende kracht en overheden zijn aan het leren hoe ze deze lokale krachten kunnen activeren en faciliteren.

Oude technologie met nieuw denken? Tom Poes verzin een list!

Lang heb ik gedacht dat rechtsonder een leeg kwadrant was. Waarom zou je nieuw denken toepassen op oude technologie? Inmiddels weet ik beter. Soms 'kan het niet zoals het moet, maar moet het zoals het kan'.<span class="white-space-pre"> </span>

Ik zal een voorbeeld geven: op veel bedrijventerreinen is op dit moment een tekort aan transportcapaciteit als gevolg van netcongestie (linksboven). Om dit lokaal op te lossen (rechtsboven) zijn niet alleen investeringen nodig, maar vaak ook aangepaste wet- en regelgeving en nieuwe financiële modellen. Zo lang die er niet zijn, plaatsen bedrijven simpelweg een dieselaggregaat om toch door te kunnen met hun plannen.

👉 Zie onderstaande figuur 3.

De energietransitie: schaken op vier borden

We opereren in de energietransitie in alle vier de kwadranten. Zelfs rechtsonder blijken we steeds vaker actief. Is dat erg? Zou de transitie een zo snel mogelijke overgang van linksonder naar rechtsboven moeten zijn?

Ik denk dat het niet erg, maar juist logisch en goed is. De kracht van de kwadranten is niet om opties uit te sluiten, maar juist om opties te bieden. Het is in heel veel situaties op dit moment nog volstrekt onmogelijk om alles met duurzame, lokale energie op te lossen en waarschijnlijk blijven er altijd wel situaties waarin de andere kwadranten tot een betere oplossing leiden. Het stenen tijdperk is per slot van rekening ook al lang voorbij, maar we gebruiken nog steeds stenen...

Het is zaak om de kwadranten en hun samenspel te begrijpen, zodat we in elke situatie en op elk moment onze energie uit de beste combinatie van kwadranten kunnen betrekken. En zodat we niet in de valkuil trappen waar Wim Kok ons al op wees. Dan staan we voor een voorspoedige energietransitie en hoeven wij niet af te sluiten met de woorden waarmee hij afsloot 'oh kind, dit wordt een nachtuitzending zo...'<span class="white-space-pre"> </span>